EVDE  ÖĞRETİM TEKNİKLERİ

Soru: Evde öğretim yöntemi dediğimiz özel bir eğitim yöntemimidir?  Böyle özel  bir öğretim yöntemi var mıdır?

Cevap:  Evde öğretim yapmak için geliştirilmiş özel yöntemler yoktur. Ancak özel eğitimcilerin kullandığı eğitim yöntemleri ev içinde de kullanılabilmektedir. Bende burada bu yöntemleri evde nasıl kullanabileceğinizi izah etmeye çalışacağım.

Soru:  Ebeveynler  neden bu yöntemlerle öğretim yapmalılar? Bu yöntemleri kullanmak ne işe yarar?

Cevap:  Çünkü öğretim teknikleri öğretimi hızlandırmak ve öğretimi gerçekleştirebilmek için gereklidir.

Soru:  Bu yöntemleri nasıl kullanmalılar ? Şimdi bu sorunun cevabını araştıralım:

Eğitim ve öğretimi kolaylaştırmak için kullanılan bazı öğretim yöntemleri vardır. Bu yöntemler öğretimi kolaylaştırmanın yanında hızlandırmak ve özel eğitimde öğretimi mümkün kılmak içinde gereklidir. Bunları aşağıdaki şemada göreceğiniz gibi üç başlıkta toplayabiliriz.

                     EVDE ÖĞRETİM  TEKNİKLERİ

Pekiştireçler                         Ceza                        Söndürme

PEKİŞTİREÇ: Çocuğun istendik davranışlarını arttırmak için çocuğa verilen ödüller. Her şey ödül olabilir. Çocuğu okşamak, çocuğa yiyecek vermek, Çocuğa sözel olarak “aferin, harika, çok güzel olmuş, mükemmelsin”  gibi ifadeler söylemekte ödül olabilir.

Soru : Pekiştireçleri  nasıl kullanmalıyız? Hangi durumlarda hangi pekiştireçler kullanılmalı?

Cevap:

Pekiştireçler  :  Sosyal  pekiştireçler

                         Görsel pekiştireçler

                         Sözel pekiştireçler

 Sözel ifade ile ödüllendirmeye sözel pekiştireç diyoruz. Çocuğa olumlu davranışından sonra  yiyecek, yıldız vermek gibi pekiştireçlere görsel pekiştireçler, sosyal davranışlarla pekiştirmeye sosyal pekiştireç diyoruz. Görsel pekiştireçler  davranışın başlangıcında yoğun olarak kullanılabilir. Ancak zamanla bu pekiştireçlerin yerine sosyal pekiştireçler kullanılmalıdır. Bu pekiştireçler öğretim esnasında etkili bir şekilde kullanılmalıdır. Görsel pekiştireçler  uzun süreli kullanılmamalıdır. Ayrıca görsel pekiştireçler sosyal ve sözel pekiştireçlerle birlikte kullanılmalı ve bir müddet sonrada görsel pekiştireçler geri çekilip yerine sosyal ve sözel pekiştireçler kullanılmalı ve kısa bir süre sonra da pekiştireçler tamamen geri çekilmeli.

Soru:  Pekiştireçler eri çekilmediğinde ne olabilir?

Cevap: Geri çekilmediğinde rüşvete dönüşebilir. Başka bir beceriyi öğretirken pekiştireçler etkinliğini kaybedebilir.

Pekiştireçler kullanıldıkları davranışlara göre iki şekilde adlandırılır.

Olumlu Pekiştirme: Çocuğun doğru davranışından sonra  yetişkinin tepkisi davranışı arttırıyorsa buna olumlu pekiştirme diyoruz.

Olumlu pekiştirmeyi örneklendirelim:

1.   Çocuğunuz  çişini yaptıktan sonra haber veriyor

2.   Siz bu durumdan memnun değilsiniz

  3. Yapılan eğitim çalışmaları sonunda çişini yapmadan önce

 haber vermeye başlar

Şimdi yapmanız gereken ne olabilir;

1.      Şimdi yapmanız gereken ona ödülünü vermenizdir.

2.      Çünkü öğretime başladığınızda  ona çişini tuvalete yaparsa çikolata vereceğinizi ve parka götüreceğinizi söylediniz. ( Yani söz verdiniz)

3.      Çişini size haber verdi ve tuvalete yaptı.

4.      Şimdi size düşen ;

“ Aferin çocuğum al bakalım bu sana söz verdiğim çikolata.”

Sonra da;

“Hadi şimdi seni parka götüreceğim. Çünkü sen çok doğru davrandın. Çişini tuvalete yaptın. Seninle gurur duyuyorum. Aferin çocuğum.”  Olmalıdır. Bu çocuğunuzun onaylanması yani ona onayladığınızı göstermeniz açısından ve onun size güvenebilmesi açısından önemlidir.

Ödül sonunda neler yapılmalı

1.   Dikkat edilmesi gereken birkaç defa doğru davranıştan sonra ya çikolatayı ya da parka gitmeyi bırakmalısınız. (herhangibirisini)

2.   Ayrıca ödülü azaltırken çocuğunuzu da bu duruma ortak etmek için açıklama yapmalısınız.

3.   “Sen doğru yapıyorsun. Aferin sana. Ama bu zaten senin yapman gereken. Her tuvalete gitmenden sonra seni parka götüremem. Sürekli senin için bir şeyler yapamam. Sen kendin için doğru olanı yapmalısın.”

4.   Birkaç defadan sonra da çikolatayı çekmelisiniz. Ama bir müddet bu doğru davranışın arkasından sosyal ödüller kullanmayı sürdürmelisiniz. 

“Aferin çocuğum seninle gurur duyuyorum.” vb.

5.   Daha sonrada bu sosyal ödülleri zaman zaman kullanmalısınız. Her zaman değil.

Böyle Davranarak ;

1.   İşte yukarıdaki davranışla çocuğunuzun çişini tuvalete yapma olasılığını arttırmış oluyorsunuz.Dikkat edilmesi gereken birkaç defa doğru davranıştan sonra ya çikolatayı ya da parka gitmeyi bırakmalısınız. Ama “aferin” v.b. sosyal-sözel pekiştireç bir müddet devam etmeli. Ayrıca ödülü azaltırken çocuğunuzu da bu duruma ortak etmek için açıklama yapmalısınız.

2.   Çocuğunuzun doğru davranışı öğrenmesini sağlamış oluyorsunuz.

3.   Çocuğunuza başarma duygusunu yaşama imkanı vermiş oluyorsunuz.

4.   Ebeveynler olarak çocuğunuzun öğrendiği bir davranışı karşılıklı konuşma imkanı bulmuş oluyorsunuz.

5.   Çocuğunuzun öğrenmesi sizler üzerinde (ebeveynler) olumlu etkisi oluyor. Aileler çocuklarının öğrenebildiğini görüyor.

6.   Çocuğunuzun öğrenmesi ile ilgili performansını ve dolayısıyla çocuğunuzu tanıma imkanı bulmuş oluyorsunuz.

       DİKKAT

Ödülü doğru kullanarak bütün bunları elde etmiş oluyorsunuz!

Şimdi de farklı bir açıdan bakalım;

1.   Çocuğunuz doğru davrandı .

2.   Şimdi sizden ödülünü bekliyor.

3.   Sizde Çikolatayı verip aferin çocuğum dediniz.

4.   Ama çocuğunuz parkada gitmek istedi.

5.   Sizde çok yorgun olduğunuzu söyleyip götürmediniz.

Sizce bu durumda çocuk ne anlar. Hepimiz düşünelim. Bu durumda çocuk ne hisseder ve ne düşünür?

“Ben sözümü tuttum ama annemle babam sözünde durmadılar.”

İşte çocuğun hissedeceği, düşüneceği şey.

Soru: Ya ödülü doğru kullanmazsanız ya da hiç kullanmazsanız neler olabilir?

Cevap: Bu durumda olabileceklere bir bakalım;

1.     Şimdi şanslı iseniz çocuğunuz ikinci defasında da doğruyu yapmaya çalışır

2.     Ama siz yine bir şeyleri ihmal ederseniz davranış olumsuz yöne döner.

3.     Eğer şanslı değilseniz çocuğunuz direk olumsuz davranışı yapmaya başlayabilir.

4.     Tabi çocuk çok farklı davranışlarda geliştirebilir.

5.     Örneğin çişini sadece pantolonuna yapmakla kalmaz evde herhangi bir yere de yapabilir.

6.     Çünkü çocukların tepkileri farklılık göstermektedir.

7.     Görüldüğü gibi ebeveynlerin dikkatsizlikleri zaman zaman çocukların olumsuz davranışlarını attırmalarına ya da yeni olumsuz davranış geliştirmelerine neden olabilir.

Bütün anne babalara ortak tutumlar geliştirip dikkatli olmalarını tavsiye ediyorum.

Olumsuz pekiştirme: Çocuğun olumsuz davranışından sonra  yetişkinin tepkisi davranışı arttırıyorsa buna olumsuz pekiştirme diyoruz.

Olumsuz pekiştirmeyi örneklendirelim:

1.   Çocuğunuz yemekte tükürüyor.

2.   Sizde bunu bir türlü önleyemiyorsunuz. En sonunda ceza vermeye karar verdiniz.

3.   “Masa da tükürürsen yemeğini yalnız yemek zorunda kalacaksın.” Dediniz.

4.   Gerçekten de yemekte tükürdüğünde masadan kaldırdınız.

5.   Siz yemeğinizi bitirince onun tek başına masada yemesine izin verdiniz.

6.   Sizce bu bir ceza idi ama çocuğunuzun tükürmesi azalacağına artmaya başladı.

NEDEN?

Çocuğunuzun tükürme davranışı neden arttı?

Aslında çok basit;

1.         Çünkü çocuğunuz masada tek başına yemekten çok memnun.

2.         Yiyebilmesi için sizin masadan kalkmanızı bekliyor olmasına rağmen bu durum yani tek başına yemek onun çok hoşuna gidiyor.

3.         İşte sizin cezanız çocuğun olumsuz davranışını arttırdı.

4.         Bu artık ceza olmaktan çok ödül olmuş oldu.

ÖNEMLİ:

Lütfen çocuğunuzu iyi gözlemleyin ve çocuğunuz için neyin ödül neyin ceza olduğunu doğru tespit edin.

Dikkat etmeniz gereken;

1.   Her çocuk farklıdır.

2.   Yani bütün çocuklar aynı şeyi sevmeyebilirler.

3.   Ya da aynı şeyden hoşlanmayabilirler.

4.   Bu nedenle tüm dünyada tüm ailelerde aynı ödüller geçerli olmayabilir.

5.   Çocuklarınızı iyi gözlemleyin ve onların neyi sevip neden hoşlanmadıklarını doğru tespit edin.

Soru : Sürekli pekiştireç kullanılmalımıdır? Yoksa yavaş yavaş geri mi çekilmelidir?

Soru :  Pekiştireçler geri çekilmediğinde neler olabilir?

Soru : Öğretim sonunda çocuğunuza pekiştireçleri vermek neden önemli? (Söz verdiğiniz pekiştireçler) ya da söz verdik ama pekiştireç vermedik neler olabilir?

Cevap : Onu onayladığınızı göstermek ve güvenini kazanmak için.

Soru : Pekiştireçler her zaman öğretim öncesi verilen sözler midir? Yoksa söz vermemiş olsak dahi pekiştireç kullanabilir miyiz?

Soru : Öğretim öncesi verdiğimiz sözü değil de başka bir şeyi ödül olarak verebilir miyiz?

Soru : Çocuğa öğretim yapmaksızın gerçekleştirdiği bir beceriyi onaylamak ve ona pekiştireçler vermekte doğru ve gerekli midir?

CEZA: Çocuğun olumsuz davranışından sonra sevdiği bir şeyden onu mahrum bırakmak ya da sevmediği bir durumla karşı karşıya bırakmak.

Cezayı da birinci tür ceza ve ikinci tür ceza şeklinde ayırabiliriz.

Birinci Tür Ceza: Çocuğun yaptığı yanlış davranış dolayısı ile ayakta dikilmek, dışarı çıkarılmak, odaya kilitlenmek şeklinde cezalandırılması birinci tür cezadır.

Birinci tür cezayı örneklendirelim:

1.   Çocuğunuz televizyon kumandasını size vermiyor.

2.   Sürekli kendi istediği kanalı açıyor.

3.   Haber izlemek istiyorsunuz ama bir türlü çocuğunuzu ikna edemiyorsunuz.

4.   Kumandayı sakladınız ama bağırıp çağırmaya tepinerek ağlamaya başladı

5.   Ve sizde dayanamayıp kumandayı sakladığınız yerden çıkardınız ve çocuğunuza verdiniz.

6.   Bu durum farklı örneklerle ve her defasında çocuğunuzun zaferi ile sonuçlandı.

7.   Şimdi sizde ne yapacağınızı bilemiyorsunuz.

Öyleyse biz bir ceza verelim.

1.   Her şeyden önce kararlı, istikrarlı ve istekli olmalısınız.

2.   Çocuğunuzun bu davranışını istemiyorsunuz ve doğruyu öğrenmesini istiyorsunuz.

3.   Bu önemli çünkü çocuklar olumsuz davranışlardan hemen vazgeçmezler.

4.   Sizi çok uğraştırırlar.

5.   Ne cezası uygulayacağınıza doğru karar vermelisiniz

6.   Karar verdiniz.

7.   Kumandayı her aldığında ve size vermeyi reddettiğinde onu odasına kilitleyeceksiniz.

8.   Bunu ona da açıkladınız.

9.   Kumandayı ortak kullanmanız gerektiğini ve her zaman onun kullanamayacağını söylediniz. Kumandayı ondan istediğinizde size vermezse odasına kilitleyeceğinizi anlattınız.

10.   O akşam kurala uymadı ve size kumandayı vermedi. Siz de götürdünüz ve odasına kapattınız.

11.   10 dakika odada kalacağını söylediniz. 10 dakika boyunca odada tepindi ağladı bağırıp çağırdı.

12.   Odanın kapısına gittiniz. Eğer susmazsa 5 dakika daha duracağını söylediniz.

13.   Gerçekten de 5 dakika daha bıraktınız. Susmasa bile bu 5 dakikadan sonra onu odadan çıkartın

14.   ve o akşam kumandayı ne pahasına olursa olsun vermeyin.

Not:

Bu şekilde tutarlı davranmaya devam ettiğinizde davranış bir müddet sonra yavaş yavaş azalmaya başlar.Önemli olan tutarlı, kararlı ve sabırlı olmanız.

Soru :  13. madde ile ilgili olarak beş dakikadan sonra cezayı sonlandır massanız neler olabilir?

Ceza :

Eğer tutarlı olmazsanız neler olabilir bir bakalım:

Ertesi gün oldu;

1.   Ertesi akşam yine kumandayı size vermek istemedi.

2.   Ama o kadar yorgunsunuz ki uğraşmak istemiyorsunuz. Görmezden gelip başka şeyle ilgileniyorsunuz

3.   Çocuğunuzda zaferini kutluyor. Televizyonun karşısında kanaldan kanala geziniyor.

4.   İşte bu an sizin bittiğiniz andır.

5.   Çünkü siz kaybettiniz.

6.   Çocuğunuz ise zafer kazandı.

Üçüncü akşam;

1.             Bir sonraki akşam siz ceza vermeye kalkıştığınızda o kadar şiddetli tepki gösterebilir ki

2.             Gerçekten uğraşmak için hiçbir istek ve hevesiniz kalmayabilir.

3.             Bundan sonra kolay kolay bu davranıştan vazgeçiremezsiniz.

Ama eğer ertesi akşamda aynı kararlı ve tutarlı davranışı sergilemiş olsaydınız birkaç günden sonra çocuğunuz önce cezaya tepki göstermeyi bırakır ardından da davranışı bırakabilirdi.

İkinci Tür ceza: Çocuk yaptığı davranıştan dolayı hoşlandığı bir şeyden mahrum bırakılıyorsa bu ikinci tür cezadır.

İkinci tür cezayı örneklendirelim:

1.    Yemekte çocuğunuzun sevmediği bir yemek var ve yemek istemiyor.

2.    Arkasından da tatlı var. Siz de tatlıyı yemesine izin veriyorsunuz.

3.    Bu durum hep bu şekilde sürüp gidiyor.

4.    Ama bir gün baktınız ki çocuğunuz sofraya oturduğunda yemek yemeden direk tatlıyı yiyor.

5.    Sizde yemeğini yemezse tatlıyı yiyemeyeceğini söyleyip gerçekten tatlıyı yemesini engelliyorsunuz

6.    İşte bu durum ikinci tür cezaya örnektir.

Aslında iyi gözlemci olan ebeveynler bu tür cezayı sıkça kullanarak bir çok olumsuz davranışın önüne geçebilir.

Soru : Cezayı kullanırken nelere dikkat etmeliyiz?

Soru : Çocuğun anlamadığını düşünsek de ceza yada pekiştireç kullandığımızın açıklamasını yapmalı mıyız?

SÖNDÜRME: Çocuğun olumsuz davranışını görmezden gelerek kendi kendine yok olmasını beklemektir.

Bu tutum özellikle yeni başlayan davranışlarda kullanılır ve bazen yeni ortaya çıkan olumsuz davranış için en etkili yöntemdir.

Sonucu olumsuz yönde yani davranış problemi olan örneklendirme

1.     Çocuğunuz merdivenleri inerken iki basamak iki   basamak iniyor.

2.      Bu tehlikeli davranıştan korkuyorsunuz.

  Hemen;

“Aman çocuğum sakın bir daha böyle yapma, düşersin.”  dediniz.

3.         İşte en büyük hatayı yaptınız. Çocuğunuz davranışının ilgi çektiğini fark etti ve davranış giderek hızla arttırmaya başladı.

Sonucu olumlu olan örneklendirme:

1.   Baktınız ki çocuğunuz merdivenleri ikili ikili iniyor.

2.   Düşmesinden de korkuyorsunuz.

3.   Müdahale ederek davranışı arttırmasından da korkuyorsunuz.

Ne yapmalısınız?

4.   Hemen çocuğunuza fark ettirmeden önüne geçebilir düşme anında ona müdahale edebilecek yakınlığı sağlarsınız.

5.   Ama bunu ona hissettirmeden yapmalısınız. Hissettirirseniz sizden sürekli yardım bekleyebilir.

6.   Düştüğü an da hiçbir yorum yapmadan yardım edip işinize devam etmelisiniz.

7.   Büyük bir ihtimalle bir müddet sonra davranış kendiliğinden yok olacaktır.

Öğretim yaparken basamaklandırma nasıl yapılmalı;

1.       Öncelikle öğretimi yapılacak olan beceri (bilişsel-özbakım-iletişimsel) basamaklandırılmalı

2.       Öğretimi yapılacak olan becerinin çocuğun hayatı için gerekli olup olmadığına dikkat edilmeli

3.       Sık kullanılan becerilere öncelik verilmeli

4.       Çocuğun ev-okul-sosyal hayatı için gerekli becerilere öncelik verilmeli

5.       Basamaklandırılan becerinin en basit basamağından öğretime başlanmalı

6.       Her basamak için öğretim yapılmalı

7.       En basitten zora doğru öğretim yapılmalı

8.       Her basama mutlaka öğretimi yapıldıktan sonra bir üst basamağa geçilmeli ve alttaki basamaklar tekrarlanmalı

Genel örnekler üzerinde konuşalım birazda. Hep birlikte davranışları nasıl değiştirerek nasıl öğretim yapacağımızı konuşalım.

Çocuğunuz üç yaşlarında. Hiperaktivitesi var. Öğrenme güçlüğü çekiyor. Dikkat süresi en fazla 5 ya da 6 dakikalık. Artık sofrada sizinle birlikte ama kendi kendine yemesini istiyorsunuz.

NE YAPMALISINIZ?

Aslında her şey çok basit.

Ø Öncelikle çocuğunuza bağımsız yemek yeme becerisini kazandırmayı gerçekten istemeli ve ailece tutarlı davranış sergileme konusunda anlaşmalısınız.

Ø Sonra kaşıkla yemek çatalla yemekten daha kolay olduğu için kaşıkla yenen yiyeceklerle başlamalısınız.

Ø Masada kaşıkla yenen bir yemek olduğunda ona kendisinin yemesi gerektiğini söyleyerek yavaş yavaş yardımınızı geri çekmelisiniz.

                Birinci kaşığı ona siz verip yemeğin tadını almasını                      sağlayın.

                İkinci kaşığa yemeği alıp eliyle kaşığı tutmasını sağlayın. (kendi elinizi çekmeyin)

                Daha sonra çocuğunuzun performansına göre kaşığı tutma sürenizi ayarlayıp yavaş yavaş yardımı bırakın.

Yukarıdaki şekil yani yardımı yavaş yavaş geri çekme bir öğretim şeklidir. Bu öğretim şeklini hemen hemen bir çok beceriyi öğretirken kullanabilirsiniz. Giyinip soyunma becerileri-Evdeki işlerde size yardım etmesi ile ilgili becerilerde hemen hemen hepsinde kullanılabilecek pratik bir yöntemdir. Bu şekilde tutarlı davranışlar sergilerseniz çocuğunuzun olumsuz davranışlarını engellemiş olursunuz.

İşte bu davranış şekli otoriter olmaktır. Eğitimcilerin otorite ile anlatmak istediği budur.